İşçilerin Mesai Saatleri Dışında Aranmamayı İsteme Ulaşılabilir Olmama Hakkı Nedir?

Teknolojinin ve iletişim imkanlarının gelişmesiyle birlikte çalışma saatinin sona ermesinden sonra işçiyle işveren arasında iletişim kurulması ve işçiye görev verilmesi sıklaşmıştır. İşveren işçiden; çalışma saatleri sonrasında gelen maile cevap vermesini telefonlarını açmasını ve online yapılacak işleri halletmesini beklemektedir. Dolayısıyla işçi 24 saat ulaşılabilir konumda olmaktadır. Bu durum işçinin hafta tatili ve yıllık izinlerini kullandığı dönemlerde de devam etmektedir.[1] İş ilişkilerindeki değişim ile işçinin mesai saatleri dışında da çalışmaya devam etmesinin ve bilgi iletişim teknolojileri yardımıyla kolayca ulaşılabilir olmasının önüne geçilmeye çalışılmış ve bu anlayış ile ulaşılabilir olmama hakkı gündeme gelmiştir.[2] Bir başka ifadeyle, ulaşılabilir olmama hakkı işçinin işle ilgili elektronik iletişimlerden kaçınmasını sağlayan hak olarak tanımlanabilecektir.[3]

Uzaktan çalışmanın avantajları başlığında değerlendirdiğimiz üzere işçiler çalışma saatleri içerisinde evde olmalarının sağladığı olumlu yönlere odaklanmaktadır. Ancak iş hayatları ile tamamen iş ile bağlarının kesildiği ayrı bir zamanlarının olmamasının yarattığı yoğun izlenme, dinlenme hakkının ihlali ve sürekli online olma stresinin yarattığı dezavantajlar gözden kaçabilmektedir.[4] Oysa işçinin aktif olarak çalışmadığı ve işi takip etme yükümlülüğünün bulunmadığı zamanlarda dahi sürekli iş ile ilgili bilgi akışına maruz kalması zihinsel olarak meşgul edilmemesi ve dinlenme hakkını etkin kullanamaması sonucu doğurmaktadır.[5] Bu yönüyle her zaman her yerde çalışma imkanı; sürekli çalışma yükümlülüğüne dönüşmektedir.[6] Uzaktan çalışmaya ilişkin mevzuat hükümlerinde, işçinin iş ve özel hayatının mekânsal sınırlamasının silikleşmesine karşın ulaşılamama hakkına düzenlemelerde yer verilmemesi ve işçiyi koruma amacı ile emredici kuralların ağırlıklı olduğu kanun sistematiği ile çelişir şekilde tamamlayıcı hukuk normlarının ağırlıklı olması yerinde olmamıştır[7].

İşverenlerin işçileri işyeri dışında denetleyemeyecekleri yönündeki tartışmalar yerini bilgi iletişim teknolojileri vasıtasıyla, makul sınırları aşacak şekilde denetim yetkisini kullanabilmesine bırakmıştır.

İşçinin iş görme edimini yerine getirmesi dışında, ruh sağlığını koruması ve insanca yaşayabilmesi için dinlenmesi, ailevi yükümlülükleri, sosyal ihtiyaçları ve kişisel hobi ve mesleki gelişim için zaman ayırması gerekmektedir. İşçinin sürekli ulaşılabilir olma hali işçinin diğer alanlara zaman ayırmasını ve işin başlama ve bitiş sürelerini öngörememesi nedeni ile zaman yönetimini yapmasını zorlaştırmaktadır.[8] ILO’nun 2016 yılında hazırladığı rapora göre işçinin iş organizasyonunun beklentilerini karşılayamama korkusu ve uzun çalışma saatleri işçilerinin biyolojik ve psikolojik sağlığını tehdit eden iş stresini arttırmaktadır.[9] Tele çalışma sisteminin ulaşılamama hakkını zedeleyen ve mesai saatlerini silikleştiren yapısının, işçinin mesai saati dışında, statü olarak yöneticisi ya da patronundan gelen işe yönelik talepleri reddedememesinin iş stresini arttırdığı açıktır.

İşçi iş görme edimini yerine getirirken emeğinin yanında kişilik değerlerini de hiyerarşik yapı taşıyan iş ilişkisine taşımaktadır. İş yaşamı ve özel yaşam arasındaki ayrımın silikleşmesi, işçinin kişilik haklarının korunması için önlemler alınmasını gerekli kılmaktadır. İşçinin her an çalışabilecek durumda olması ve işyeri sınırlarının silikleşmesi karşısında mesai saatleri dışında ya da izinde olduğunu ileri sürmesi pek mümkün olmamaktadır.[10]

İşçinin dinlenmesi gereken süreyi bu şekilde çalışarak ya da iş ile ilgili konularla ilgilenerek geçirmek zorunda kalması işverenin işçiyi gözetme borcuna aykırılık teşkil etmektedir.[11]

Uzaktan Çalışma Yönetmeliği’nin 10. maddesi her ne kadar “Uzaktan çalışmada iletişimin yöntemi ve zaman aralığı uzaktan çalışan ile işveren tarafından belirlenir.” hükmü ile bu çalışma yönteminde işçi ile işveren arasındaki iletişimin karşılıklı müzakere ile belirleneceği düzenlenmişse de yukarıdaki açıklamalarımız doğrultusunda bu yönde sınırlandırıcı ve yaptırım öngören bir hüküm bulunmaksızın söz konusu düzenlemenin işçiyi korumasının güç olacağı kanaatindeyiz.

İşin işyeri dışında teknolojik araçlar yardımı ile görüldüğü tele çalışmalarda ev ile ofisin iç içe geçmesiyle çalışma saatleri dışında işçilere yeni pek çok iş gönderildiği ve işçilerin her an ulaşılabilir ve iş görme edimi için gerekli ekipmanlara sahip olduğunun kabulü ile çalışma saatleri ile özel yaşam arasındaki sınırın silikleştiği görülmektedir. OECD verilerine göre Türkiye’deki işçilerin %25’i oldukça uzun çalışma saatleri ile çalışmakta olup, iş özel hayat dengesinin sağlanmasında Türkiye 41 ülke içerisinde 40.sıradadır.[12]

İşçilerin özellikle çalışma süresi sınırlarına uyulmaksızın çalıştırılıyor olması, mesai saatleri dışında da aranıyor ve iş ile bağlantılı kalmaya zorlanıyor olması ve OECD verileri dikkate alındığında, tele çalışmada fazla mesainin tespiti, ücretlerin ödenmesi ve çalışma sürelerinin sınırlandırılması konusunun önem arz ettiği ortaya çıkmaktadır.

[1] Sevil Doğan, ‘Dijitalleşmenin Çalışma Yaşamına Etkisi: İşçinin Ulaşılamama Hakkı’ in Kübra Doğan Yenisey, Seda Ergüneş Emrağ (eds), İş Hukuku’nda Yeni Yaklaşımlar IV (On İki Levha Yayıncılık 2021) 110 [2] Ugan Çatalkaya D, ‘Kişisel Yaşamı Kapsamında İşçinin, İşverence “Ulaşılabilir Olmama” Hakkı’ (2016) 74 İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası ,737. Aydın and Merve Kutlu, ‘The Right to Disconnect: Lessons from Europe and Turkish Labour Law’ (2020) 8 Kadir Has Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 261, 262; Baycık, Doğan, Dulay and Yay (n 130) 1706; kavramı aynı anlamda daimi ulaşılabilirlik olarak adlandıran Alpagut, Daimi Ulaşılabilirlik, (n 43) 321. [3]Eurofound, EurWORK (2021) Right to Disconnect <https://www.eurofound.europa.eu/observatories/eurwork/industrial-relations-dictionary/right-to- disconnect> accessed 05 April 2023. [4] Deniz Ugan Çatalkaya, ‘"Çalışma saatleri dışında zihniniz halen iş ile mi meşgul?" Özel Yaşam İle İş Yaşamı Arasındaki Sınırların Bulanıklaşması Ve "Ulaşılabilir Olmama Hakkı" Üzerine’ <https://hukukbulteni.khas.edu.tr/bulten/35> accessed 30 April 2023. [5] Ugan Çatalkaya ‘Ulaşılabilir Olmama Hakkı’ (n 215) 747. [6] Alpagut, ‘Daimi Ulaşılabilirlik’, (n 43) 324. [7] Mollamahmutoğlu, Astarlı and Baysal, (n 14) 465. [8] Doğan, ‘İşçinin Ulaşılamama Hakkı’ (n 214) 114. [9] International Labour Organization, Workplace Stress, A Collective Challange, Geneva 2016, 3 <https://www.ilo.org/safework/info/publications/WCMS_466547/lang--en/index.htm> accessed 15.05.2023. [10] Ugan Çatalkaya, ‘Ölçülülük İlkesi’ (n 162) 742. [11] Ugan Çatalkaya, ‘Ölçülülük İlkesi’ (n 162) 745. [12] <https://www.oecdbetterlifeindex.org/topics/work-life-balance/ > accessed 15 May 2023.